Anda Kerkhoven, pacifist en Groningse verzetsstrijdster
Een figuur in wit gekleed. In het indrukwekkende gedenkraam in het Academiegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) staat een witte verschijning tussen kleurig geklede figuren. Melisande Tatiana Marie (Anda) Kerkhoven is bij leven pacifiste geweest en is na haar dood door schilder Johan Dijkstra, die haar meermalen heeft geportretteerd, vereeuwigd in wit glas als een symbool van vrede en wapenstilstand. Het komt dichtbij de waarheid, maar tegelijk ook niet.
Kerkhoven staat samen met Aletta Jacobs afgebeeld op de door de Ploegschilder Johan Dijkstra gemaakte gedenkramen in het Academiegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen. Anda Kerkhoven is de dochter van een ingenieur en stamt af van bankier Johannes Kerkhoven die een eeuw eerder de ambitie heeft gehad om de hele Dollard in te polderen en naar wie nog steeds de Johannes Kerkhovenpolder is genoemd.
Let op:
- Als je met je muis over bepaalde foto's of afbeeldingen gaat staan, verschijnt een (korte) beschrijving daarvan.
- Je ziet soms ook een handje. Klik je dan op de linkermuisknop, dat wordt de foto/afbeelding getoond in een nieuw venster/tabblad.
- Klik nogmaals met je linkermuisknop en de foto/afbeelding wordt vergroot.
- Met de schuifbalken kun je door de foto/afbeelding scrollen.
- Klik op het kruisje rechtsboven in het venster/tabblad dan wordt deze weer gesloten.
Anda Kerkhoven geschilderd door Ploegschilder Johan Dijkstra.
Anda Kerkhoven is zonder twijfel een van de meest tot de verbeelding sprekende studenten uit de geschiedenis van De Groningse universiteit. Door haar leven en haar idealen, maar ook door de manier waarop ze daarvoor opkomt, verdient ze een ereplaats aan de Rijksuniversiteit Groningen. Anda Kerkhoven (1919-1945) is geboren in Saint Cloud op 10 maart 1919 in Frankrijk, maar grotendeels opgegroeid op West-Java. Ze komt daar al op jonge leeftijd op grondige wijze in aanraking met de natuur. Het wekt haar liefde voor alles wat leeft. Ze ontwikkelt een sterke afkeur van de jacht, terwijl haar vader een fervent jager is. Het brengt haar ook tot vegetarisme, en uiteindelijk tot een diep doorleefd pacifisme waar ze haar hele leven voor op zal komen. Ze gaat naar het Christelijk Lyceum in Bandung, en vervolgens begint ze aan een studie medicijnen aan de Hogeschool in Batavia. Omdat ze daar geen vrijstelling krijgt voor de vivisectie pratica, een vrijstelling waar ze wel op staat, vertrekt ze naar Nederland. In Groningen krijgt ze deze dispensatie wel, en daar begint ze in 1938 opnieuw aan een studie medicijnen. Dit keer zonder dat ze verplicht is om tijdens de practica voor fysiologie en farmacologie met levende dieren proeven te doen.
Tijdens haar studie schrijft Anda Kerkhoven verschillende stukken in het studentenblad 'Der Clercke Cronike'. Hieruit blijkt niet alleen haar pacifisme, maar ook haar compromisloze standpunten over haar opvattingen. Ze erkent staten, noch volken, ze wilt niets weten van enig geweld of van enige dwang in opvattingen. Het levert haar felle kritiek op van medestudenten, waarmee ze met name vanuit nationaalsocialistische kring harde aanvallen te verduren krijgt.
Als studente beweegt ze zich in de kringen van 'De Ploeg', ze sluit zich aan bij de Groningse afdeling van de 'Sociaal Democratische Studenten Club', en ze wordt lid van 'Magna Pete', de vrouwelijke studentenvereniging. Ze maakt op haar mede studenten een vriendelijke, maar ook afstandelijke en een beetje een onwereldse indruk. De befaamde kunstenaar Johan Dijkstra maakt verschillende portretten van haar.
Als de oorlog uitbreekt sluit Anda Kerkhoven zich aan bij de verzetsploeg De Groot, die een sterk socialistisch en pacifistisch karakter heeft. Kerkhoven zorgt onder andere voor de distributie van bonkaarten en identiteitspapieren. Daarnaast schrijft ze illegale stukken die onder andere verspreid worden onder studenten. Na de oorlog schrijft K. Hendriks, bij wie ze in huis heeft gewoond, hierover:
'Wilt u haar in haar element zien? Zij schrijft artikels over Ethica en vermenigvuldigt ze op de schrijfmachine. Ze tikt tot diep in de nacht.'
Kerkhoven doet oproepen tot naastenliefde en tot moreel juist handelen.
Op 27 december 1944 wordt ze opgepakt, nadat andere leden van haar verzetsgroep eerder al gearresteerd zijn. Haar Indische uiterlijk, maar ook haar halsstarrig zwijgen zijn voor haar beulen reden om haar extreem wreed te behandelen en zwaar te martelen. Haar celgenote Frieda de Clerck-Zubli schrijft over de gevangenschap van Anda Kerkhoven:
'Wie naar haar woorden luisteren kon, bemerkte, dat haar ideeën doorleefd en zelfstandig doordacht waren. Anda, wier geest merkwaardigerwijs steeds actief bleef, zette haar behoefte om haar denkresultaten op schrift te stellen om in mondelinge uitingen.'
Anda Kerkhoven wordt op 19 maart 1945 op aandringen van Zacharias Sleijfer doodgeschoten in het Quintusbos, op de bosrand aan de Oosterbroekweg op de grens van Glimmen en Haren, door Nederlandse leden van de Sicherheitsdienst onder aanvoering van Meindert Vonk en Harry Bouman. De leden van de verzetsgroep hebben vooral te maken gehad met het maken van vervalsingen, het onderhouden van contacten tussen verzetsstrijders en het verspreiden van distributiebonnen, niet door gewelddadige overvallen, maar door het leggen van contacten.
In het Scholtenhuis te Groningen is zij aan zware martelingen onderworpen door onder anderen de SD'er Robert Lehnhoff. Zij blijft echter zwijgen. Nadat in januari 1945 ook Gerrit Boekhoven en Dinie Aikema zijn gearresteerd, wordt vrijwel de hele Groep-De Groot opgerold. Op de plek waar ze wordt gedood, worden ook 20 à 30 andere Nederlanders geëxecuteerd. Enkele dagen later wordt op dezelfde plek Dinie Aikema vermoord. Gerrit Boekhoven heeft dat lot ondergaan op dezelfde dag als Anda Kerkhoven, maar enkele kilometers verderop op het landgoed Vosbergen bij Eelde.
Anda Kerkhoven is op de plaats van de executie begraven. Op 22 juni 1945 worden haar stoffelijke resten opnieuw ter aarde besteld op de Noorderbegraafplaats in Groningen, waar een grafmonument van Bas Galis wordt geplaatst. Op de plek waar ze is doodgeschoten is in 2003 een gedenksteen onthuld. In 1967 komt ze op de erebegraafplaats Loenen bij Apeldoorn te liggen. De plaats waar ze is gefusilleerd krijgt in 2003 een gedenksteen. Op de grafsteen op de Noorderbegraafplaats heeft het volgende gestaan:
'Zij leefde en stierf voor haar beginselen van humaniteit en vrijheid.'
Zo leeft zij voort, ook in het centrale paneel van het bewerkelijke gedenkraam in het Academiegebouw, een studente in wit.
Verhalen van verzet in Groningen
Anda's aangrijpende verhaal toont één van de vele dimensies van verzet. In de tentoonstelling 'Voortdurend verzet! Wat zou jij doen?' worden de verhalen van dertien verzetsstrijders verteld. Niet alleen verzetsmannen en –vrouwen uit de Tweede Wereldoorlog worden getoond met hun persoonlijke objecten, ook mensen die vandaag de dag moeten vluchten om hun verzetswerk, worden geportretteerd. Verzet is van alle tijden, vóórtdurend, en kent vele gezichten. De tentoonstelling is te zien geweest vanaf 30 maart tot en met 27 mei 2018 in het Noordelijk Scheepvaartmuseum, tegenwoordig Museum aan de A.
Anda Kerkhoven poseert meerdere malen voor Groninger kunstschilders. Een van de door De Ploeg-schilder Johan Dijkstra vervaardigde portretten wordt in 2013 aangekocht door het Groninger Museum met steun van de BankGiro Loterij. Twee andere portretten van haar krijgt het museum in bruikleen van de Stichting Johan Dijkstra.
Anda Kerkhoven Centre
Het nieuwe Onderwijscentrum van de RUG en het UMCG op de Healthy Ageing Campus krijgt de naam van de Groningse verzetsstrijdster en medicijnenstudente Anda Kerkhoven. Op 18 maart 2022 is de naam officieel onthuld en is gevierd dat de bouw is gestart. Het Anda Kerkhoven Centre wordt naar verwachting eind 2023 opgeleverd en biedt dan onderwijs-, ontmoetings- en werkplekken voor zo'n 2.000 studenten en medewerkers vanuit de Faculteit Medische Wetenschappen en de Faculty of Science and Engineering (Farmacie).
Systeemkaart van Anda Kerkhoven. Bron: RHC GA, Groninger Archieven.
Enkele krantenberichten waar Anda Kerkhoven in voorkomt
Nieuwsblad van het Noorden
Het NvhN schrijft op 28 augustus 1947 het volgende over haar:
"Een eenvoudige, maar daardoor juist zulk een aangrijpende plechtigheid vond Zaterdagmiddag plaats op de Noorderbegraafplaats te Groningen. Een groot aantal vrienden van Anda Kerkhoven, een illegaal werkster, die door de Duitsers werd gefusilleerd, was bij haar graf bijeen gekomen om getuige te zijn van de onthulling van een monument, ontworpen door de heer Galis. Anda Kerkhoven was in de illegaliteit een heel aparte figuur, zoals ook bleek uit de beschouwing welke de heer H. Poort van dit vrouwenleven gaf. Zij zag de mens aan zijn eigen ondergang werken en was met hem begaan; zij wilde de mens omhoog brengen en wijzen op de zin van zijn leven. Anda Kerkhoven was niet een bepaalde partij of groepering toegedaan. Zij was een Christin, want zij getuigde van Christus en niet van zichzelf. Maar als Christin was zij zowel Protestant als Katholiek, Communist als Socialist, kortom zij was een vrijdenker. Op het oog zou men haar als een vreemde figuur gaan voorstellen, maar die haar goed gekend hebben, zullen haar hebben begrepen, en daardoor nooit vergeten. Haar voorbeeld zal dan steeds als een lichtend spoor de weg vormen, die allen hebben te gaan. Verschillende bouquetten werden vervolgens op het graf gelegd. Een familielid dankte voor de bewezen belangstelling."
Oomke Bouman gefusilleerd
Overijsselsch dagblad, 14-02-1949
"Bij K.B. is afwijzend beschikt op het gratie verzoek van Oomke Bouman, tot de doodstraf veroordeeld bij sententie van de Groninger Kamer van het Bijzonder Gerechtshof te Leeuwarden. Het vonnis is Zaterdagmorgen' voltrokken. Bouman was gedurende de bezetting "opperschaarleider" bij de "Landwacht Nederland". Hij was aanwezig bij talrijke arrestaties. Voorts heeft hij met drie S.D.- mannen, de caféhouder Heine uit Groningen van het leven beroofd. Hij was berucht door zijn mishandeling van arrestanten. Een middel om zijn slachtoffers aan het spreken te krijgen was b.v. de "badkuipkuur". De arrestant werd in een ijskoud bad ondergedompeld tot hij dreigde te stikken; vervolgens boven water gehaald, gesommeerd te spreken en indien hij dit weigerde wederom ondergedompeld of met de gummiknuppel afgeranseld. Hij was de moordenaar van Anda Kerkhoven, het Indonesische meisje, dat in de Groninger verzetsbeweging zulk een prachtige en moedige rol speelde. Hij was tevens de moordenaar van Aris Heidenrijk en Hans Blauw".
Zelf mee in de cel
De Noord-Ooster, 25-11-1947
"Zelf mee in de cel. De 48-jarige Groningse Alida Hendrika Domhof- Haakman diende Lehnhoff als V-vrouw". Door haar toedoen zat mevr. Snrenper-Boon, de boekhoudster 17 van het hotel Frigge enige maanden in het Huis van Bewaring. Verdachte had n.l. opgegeven, dat het slachtoffer in verbinding stond met de illegale werker Start, die door Lehnhoff gezocht werd. Verdachte liet zich in de cel insluiten met bovengenoemd slachtoffer alsmede mej. G. Havinga en mej. Anda Kerkhoven om dezen uit te horen … Mej. Kerkhoven is te Harendermolen gefusilleerd... tenslotte heeft zij er naar gestreefd, de illegale werker H. Stouten te doen arresteren, wat door een toevalligheid mislukte. Vier S.D.-ers verklaren, dat verdachte als V-vrouw werkte en geregeld op het Scholtenshuis kwam. Verdachte zelf beweerde, dat zij met Lehnhoff in relatie getreden was om "hem tegen te werken en de vervolgden te redden". De eis luidde: 8 jaar gevangenisstraf en levenslange ontzetting uit de kiesrechten."
Meindert Vonk
Het Vrije Volk, 16-09-1977
"Mijndert Vonk gaf In 1967, toen het een jaar eerder In Schiedam opgerichte instituut voor huwelijksbemiddeling "Contacteen trum Trait d'Union" verplaatst werd naar het Gelderse Ede bij de inschrijving In het handelsregister van Arnhem als beroep op "adviseur organisatie en publiciteit" Waar hij die kennis op dat gebied had verzameld was onduidelijk. Want in 1947 werd hij als "kantoorbediende" ter dood veroordeeld wegens moord, poging tot en medeplichtigheid aan moord In zijn oorlogsfunctie van Polizel-angestellter bij de SD in Groningen. Een van de noordelijke kranten schreef in het procesverslag van de zitting van het Leeuwarder bijzonder Gerechtshof: "Zijn houding was onbewogen, de herinnering aan zijn wandaden scheen de verdachte niet te hinderen". Sinds oktober 1944 verleende de SD-er Vonk hand- en spandiensten aan de Gestapo in Groningen. Begin oktober schoot hij de door hem gearresteerde brandmeester Kornelis Niehof neer, toen die op een fiets probeerde te vluchten. Niehof werd in de onderbuik getroffen en heeft zijn leven te danken aan het feit, dat een Duitser hem naar de ziekenzaal van het Huis van Bewaring liet overbrengen en daarmee Vonk's advies "laat die man doodbloeden" negeerde. Het tweede drama speelde zich af op 26 oktober 1944, toen Vonk zich vrijwillig voegde bij een groepje SD-ers, dat de opdracht had de ondergedoken spoorweg man Nijholt dood te schieten. Toen Nijholt gevonden was, ketste eerst het wapen van de uitvoerende SD-er Drost, waarop Vonk hem zijn pistool overhandigde. Daarmee werd het vonnis voltrokken. In februari 1945 maakte Vonk deel uit van een groepje SD-ers dat een overval deed op het bouwbureau van de Groningse "Gemeentewerken, waar volgens geruchten een geheime schuilplaatsmet gewapende verzetslieden zou zijn. De SD-ers troffen echter alleen een kennelijk in aanbouw zijnde schuilplaatsen en koelden hun woede op de bejaarde conciërge J. Kramer. Kramer, die volgens een SD'er ter plekke "zeer intensief" werd verhoord, sloeg echter niet door en Vonk kreeg de opdracht hem te executeren. Vonk kroop met Kramer in de kelder en beroofde hem met twee schoten van het leven. In maart 1945 volgden nog de meest schokkende moorden. Aan de vooravond van de bevrijding schoot Vonk toen, met enkele andere SD-ers, twee bekende Groningse illegale werkers dood, die al enige tijd in gevangenschap vertoefden. Dat waren Gerrit Beekhoven (de Groot) en de studente Anda Kerkhoven. In een afgelegen laantje in het plaatsje Haren werden zij met een nekschot "afgemaakt" Vonk nam hierbij de studente voor zijn rekening. Tijdens zijn proces in 1948 voerde zijn verdediger aan dat "Vonk een slappe figuur was, die zich niet aan zijn opdrachten had durven onttrekken." In zijn laatste woord wees Vonk erop, dat hij "niet heeft kunnen begrijpen hoe hij dergelijke misdaden heeft kunnen begaan." Hij vertelde bij de SD te zijn gaan dienen om op die manier zijn broer uit een concentratiekamp verlost te krijgen. Betje Vonk-Wery en Mijndert Vonk hebben hun straf voor hun misdaden uitgezeten. Maar een subtiele vraag blijft: hoe kon zo'n duo zonder mankeren een officiële erkenning krijgen van de door het ministerie van CRM gesubsidieerde Raad van Toezicht op de Dienstverlening voor Huwelijkscontacten?"
Video - De vergelding. De moord op twintig mannen uit Groningen en Friesland.
Klik op [ ] om de video beeldvullend te maken. Tijd: 30 minuten. Bron: Groninger Archieven.
Vier jaar bevrijding. Tijd: 39 minuten.
Vergeet niet het geluid aan te zetten.
Bronnen:
RHC, GA, Groninger Archieven
RUG, Rijksuniversiteit Groningen
Groninger Museum
Historiek.nl
Museum aan de A
